De Mythe van het Cultuurmarxisme
Noortje de Leij

Is cultuurmarxisme, zoals Thierry Baudet beweert, de oorzaak van de teloorgang van onze beschaafde cultuur? Tijdens de lezing “Waar blijft de beschaving?” bij Felix en Sofie vroeg Noortje de Leij aan het publiek: “Kunnen we nog trots zijn op wat we hebben en moeten we dat nog willen?” In dit filosofisch café sprak ze over de mythe van het cultuurmarxisme. In haar onderzoek bestudeert ze de woorden van Theodor Adorno en andere leden van de Frankfürther Schule, om erachter te komen hoe zij dachten over de staat van onze beschaving en culturele identiteit.

De Frankfürther Schule werd opgericht in 1924. Vanwege het nationaal socialisme zaten Adorno en mede oprichter Max Horkheimer voor hun ballingschap in Amerika, waar ze samen een essaybundel schreven: de dialectiek van de Verlichting. In dit werk – en in traditionele en kritische theorie – leveren Horkheimer en andere sociologen en filosofen kritiek op het instrumentele karakter van de kapitalistische maatschappij van dat moment. Een maatschappij waarin technologie en de vrije markt de nieuw aanbeden goden zijn. De zogenaamd geciviliseerde wereld was [en wellicht nog steeds?] in werkelijkheid een vervreemde wereld, waarin de rede en verbeelding enkel werktuig zijn ter behoeve van het systeem, in plaats van middel tot reflexiviteit en zelfverwezenlijking. De Verlichting, die staat voor rationaliteit en vooruitgangsgeloof, slaat om in haar tegendeel.

Toch zit er een waarheid in hetgeen Baudet beweert. Wanneer marxisme in cultuurmarxisme verandert, en verbonden wordt aan beloftes en idealen die formeel wel aangehangen worden, maar niet worden verwezenlijkt, wordt het een mythe. All talk, no action. Een excuus dat dan vaak door politici gegeven wordt is: “We moeten wel realistisch blijven. We doen nou eenmaal wat we kunnen.” Maar de vraag is: doen politici dat ook echt?

Dikke ikken
Evert van der Zweerde

Cultuurmarxisme is, volgens politiek filosoof Evert van der Zweerde, een goed voorbeeld van glokalisering: een dankbaar verschijnsel dat de dingen in tegenstelling tot elkaar bekijkt. De wereld globaliseert, maar op lokaal niveau blijven er verschillen bestaan. “Wat botst [in de huidige samenleving] zijn niet de beschavingen zelf, maar verschillende conceptualiseringen van de globale werkelijkheid.”

Evert van der Zweerde reisde de hele wereld over en schreef daarover zijn boek Over Grenzen. Tijdens zijn reizen kwam hij in aanraking met uiteenlopende culturen, van de Russische tot de Japanse. “De Japanse ‘ikken’ zijn gemiddeld dunner dan de onze,” vertelde van der Zweerde het publiek, naar aanleiding van een fragment uit zijn boek. De mensen zijn er niet alleen fysiek kleiner, maar zij gedragen zich ook kleiner, onzichtbaarder. “Japan is het meest ‘anderse’ land waar ik ben geweest. Het probeert zijn eigenheid te bewaren, ook al weet het dat die eigenheid al verleden tijd is.”

De Nederlandse ‘ikken’ zijn vele malen groter dan de Japanse. We zijn recht door zee, aanwezig en kennen onze plek: helemaal vooraan. We gaan op dit moment kennelijk door een periode van ontschaving heen. Hierna zal ongetwijfeld herschaving volgen – de enige vraag is hoe en ten koste waarvan.” De meest productieve positie die we hierbij kunnen innemen is er, volgens van der Zweerde, een die onze maatschappij kritisch benadert en dialectisch bekijkt.